ვივიენის დღევანდელ სტატიაში საკუთარ ისტორიას ერთი ქალბატონი გვიამბობს. ბებიას უყვარდა იმის გამეორება, რომ ის იყო „მსოფლიოს ყველაზე ნაკითხი ქვეყნიდან“. ის ხშირად წუხდა, რომ ჩვენს დროში ახალგაზრდები საერთოდ არ აფასებენ ლიტერატურას. ბებია ხშირად მაიძულებდა საბჭოთა მწერლების წიგნებს წაკითხვას, თუმცა მის კოლექციაში არ იყო საკმარისი უცხოური ლიტერატურა. რისთვისაც, როგორც გაბრწყინებული თვალებით მიყვებოდა, კვირების მანძილზე უწევდა მაკულატურის შეგროვება სასურველი კუპონის მისაღებად. მაგალითად, ჟიულ ვერნის „საიდუმლო კუნძულს“ ფულით ვერ იყიდიდი და ბიბლიოთეკებიდან ვერ გამოიტანდი – რიგები იყო ექვსი თვით ადრე!
მინდა მოგითხროთ ჩემი გარდაცვლილი ბებიის მოყოლილი ისტორია იმის შესახებ, თუ როგორ გადაიქცა წერა-კითხვის ყველაზე უცოდინარი ქვეყანა „მსოფლიოს ყველაზე ნაკითხ ქვეყანად“ და პირიქით. რატომ გახდა საჭირო მაკულატურის შეგროვება? და რა იყო „გოსკომიზდატის“ ბრწყინვალე გეგმა? და, რა თქმა უნდა, იმის შესახებ, თუ როგორ დაკარგა ჩემმა ოჯახმა სრულიად შემთხვევით დიდი თანხა, როდესაც გადავწყვიტეთ, რომ ბებიის წიგნები კარგი ადამიანებისთვის გადაგვეცა.
რა საიდუმლოს ინახავს საბჭოთა მწერლების წიგნები?
1950 წელს დამოუკიდებელი სპეციალისტების ჯგუფმა ჩაატარა საინტერესო საერთაშორისო კვლევა: მსოფლიოს რომელი ქვეყანა კითხულობს ყველაზე მეტს? და მივიდა საინტერესო დასკვნამდე. მაშინ, როცა ამ საკითხში ლიდერები (ბრიტანელები, ფრანგები და ამერიკელები) კვირაში საშუალოდ 6 საათს ატარებდნენ კითხვაში, სსრკ-ს მოქალაქეები წიგნების კითხვას 11 საათს უთმობდნენ, რაც თითქმის ორჯერ მეტია.
მაგრამ ცოტამ თუ იცის, რომ 20 წლით ადრე, თავად სტალინმა, პირველ საკავშირო კონფერენციაზე, აღნიშნა, რომ სსრკ 50-100 წლით ჩამორჩებოდა წამყვან ქვეყნებს. და პირველ რიგში, პრობლემას წარმოადგენდა მოსახლეობის გაუნათლებლობა. გაუნათლებლობის წინააღმდეგ საბრძოლველად სპეციალური ორგანოც კი შეიქმნა. მისი ძალისხმევით (ჯარიმებითა და სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობით) მთავრობამ საბოლოოდ მიიყვანა მუშათა კლასი მერხთან. მაგრამ ამან არ გადაჭრა პრობლემა!
ამ პროგრამის დაწყებიდან რამდენიმე წლის შემდეგ გაირკვა: სასწავლო კურსის გავლის შემდეგ ადამიანთა 40%-ი ივიწყებდა წერა-კითხვას ძალიან მოკლე პერიოდის შემდეგ. რატომ? იმიტომ რომ არ კითხულობდნენ. ამაზე ყურადღება გაამახვილა ნადეჟდა კრუპსკაიამ, რომლის ძალისხმევით 1930-იან წლებში გამოქვეყნდა სტატიების სერია ქვეყანაში მძვინვარე რეალური კულტურული სიღარიბის შესახებ. ამის მიზეზი კი იყო ბიბლიოთეკების ღირსეული ქსელის არარსებობა.
როგორ ებრძოდნენ სსრკ-ში გაუნათლებლობას
იზრდებოდა გამომცემლობების და ტირაჟის რაოდენობა, ისევე როგორც მათი ბიუჯეტი, მაგრამ, ბედის ირონიით, ბიბლიოთეკების ქსელი არ იცვლებოდა და ბევრ სოფელში უბრალოდ არ იყო ფართი ბიბლიოთეკისთვის! და იქაც კი, სადაც იყო, მმართველები ხშირად თმობდნენ ფართს სხვა მიზნებისთვის, რადგან ცარიელი იყო – კითხვა არავის სურდა. მდგომარეობა, რბილად რომ ვთქვათ, სავალალო იყო.
ნადეჟდა კრუპსკაიამ, მიუხედავად იმისა, რომ დაძაბული ურთიერთობა ჰქონდა სტალინთან, მიაღწია იმას, რომ ლიტერატურული დეფიციტი ეროვნული მნიშვნელობის პრობლემად ქცეულიყო. ბოლოს და ბოლოს, კრუპსკაია ლენინის მეუღლე იყო და შეეძლო საკუთარი თავისთვის მიეცა კრიტიკისა და თვითნებობის უფლება. მომდევნო რამდენიმე წელიწადში სსრკ გაუნათლებლიდან ყველაზე ნაკითხ ქვეყანად გადაიქცა.
პირველ რიგში, გაფართოვდა ბიბლიოთეკების ქსელი, ახლა უკვე ყველა პატარა სოფელში იყო სამკითხველო დარბაზი. სადაც ამის უზრუნველყოფა შეუძლებელი იყო, მოეწყო წითელი კუთხეები – დასასვენებელი ადგილები, სადაც შეგეძლო წიგნის აღება და წაკითხვა – სასადილოებში, ფაბრიკები, ქარხნებში. ახლა ბიბლიოთეკები და სამკითხველო დარბაზები ყველგან იყო და სხვა საჭიროებისთვის მათი გაცემა კანონით აკრძალული იყო.
რატომ კითხულობდნენ სსრკ-ში უფრო მეტს?
ნუთუ გენიალური არ არის? ყველაზე საინტერესო და ღირებული წიგნების დეფიციტის შექმნა მათზე მოთხოვნის გაზრდის მიზნით? მაგრამ მოიცადეთ, ასე არ არის საინტერესო. უმჯობესია, რომ საბჭოთა მწერლების ეს წიგნები არა მხოლოდ დეფიციტური იყოს, არამედ მათი შეძენა მხოლოდ სპეციალური ქულების სისტემით შეიძლებოდეს.
სსრკ-ში სწორედ ასეთი ქულების სქემა მოიფიქრეს. ეს მოხდა უკვე ომისშემდგომ პერიოდში, როდესაც ქვეყნისთვის თითოეული კაპიკი მნიშვნელოვანი იყო. ყველამ იცის, რომ გადამუშავებული ნედლეულის გამოყენება ბევრად უფრო იაფია, ვიდრე ახლის. ასე რომ, გამოდის, რომ საჭირო იყო მოქალაქეების გააქტიურება, რათა ეს ნედლეული ეფექტურად შეგროვებულიყო მთელი ქვეყნის მასშტაბით.
- 1.ჯართს სკოლებში აგროვებდნენ – დასუფთავების დღეებში ბავშვები ეზოში აგროვებდნენ ყველანაირ რკინას, რის შემდეგაც ის მანქანას გამოჰქონდა. ამიერიდან მეტალი პიონერების პასუხისმგებლობა იყო.
- 2. მინის ჭურჭელი უბრალო მოქალაქეების მოვალეობა იყო. ჯერ ერთი, ბევრგან სასმელი არ იყიდებოდა ცარიელი ჭურჭლის გარეშე. მეორეც, ლოთები და ღარიბები აბარებდნენ მინის ჭურჭელს, რომლის ჩაბარებაც უბრალო მოქალაქეებს ეზარებოდათ.
- 3. მაკულატურა კი გახდა მაგალითი იმისა, თუ როგორ უნდა დაიჭირო ერთდროულად ორი კურდღელი. ქაღალდის ღირებულება იმდენად დაბალი იყო, რომ სამ კაპიკის გამო კილოგრამ მუყაოს არავინ წაიღებდა ჩასაბარებლად. ამიტომ გამოიგონეს სპეციალური ვალუტა – კუპონები 1, 3, 5, 10 და 20 კგ. ეს სისტემა მხოლოდ 1974 წლიდან ამუშავდა გამართულად.
ქვეყანა, სადაც ყველაზე მეტს კითხულობდნენ
ამ კუპონებით ყიდულობდნენ საბჭოთა მწერლების იმ იშვიათ წიგნებს, ზოგჯერ კი უცხოურს, რომლებსაც გამომცემლობები შეგნებულად მცირე ტირაჟით გამოსცემდნენ. კუპონები ფასიანი ქაღალდების ტოლფასი იყო, ამიტომ ამიერიდან მაკულატურის ჩასაბარებლად რიგები იდგა. ეს ნამდვილ კონკურენციაში გადაიზარდა.
საპრიზო წიგნების სია ყოველწლიურად იცვლებოდა. მაგალითად, 1981 წელს იყო გ.ჩესტერტონის მოთხრობები, მ.დრუონის „დაწყევლილი მეფეები“, მ.ზოშჩენკოს კრებული და, რა თქმა უნდა, ა.დიუმა „შავი ტიტა“. ეს უკანასკნელი, სხვათა შორის, „გოსკომიზდატში“ ძალიან უყვარდათ და მისი ზოგიერთი ნამუშევარი თითქმის აუცილებლად ხვდებოდა სიაში მომდევნო წლისთვის. ოთხმოციან წლებში სია საგრძნობლად გაფართოვდა, მასში შედიოდა ათამდე წიგნი, მათ შორის საბჭოთა და უცხოელი მწერლების საბავშვო ზღაპრები.
იმ დროისთვის საბჭოთა კავშირი უკვე იქცა ქვეყანად, სადაც ყველაზე მეტს კითხულობდნენ და ხელისუფლება პოზიციის დათმობას არ აპირებდა. სიები იქმნებოდა შემდეგი კრიტერიუმით: ჭარბობდა ისტორიული ჟანრი კლასიკის წვეთით და სამეცნიერო ფანტასტიკის სახით იმავე რ.ბრედბერისგან. რა თქმა უნდა, არ ავიწყდებოდათ არც გულწრფელად პროპაგანდისტული ტექსტები, მაგრამ ხანდახან ბავშვების ზღაპრებსაც იხსენებდნენ.
რატომ კითხულობენ ადამიანები ახლა ასე ცოტას?
რამდენ ადამიანს ვიცნობ, ვინც დღეს წიგნებს აგროვებს? არც ისე ბევრს. ადრე კი ყველა ოჯახს ჰქონდა კოლექცია. სულ მცირე ორი კარადა იყო წიგნებისთვის. ერთი აუცილებლად მისაღებში იდგა, მეორე – სადაც საჭირო იყო, ლოჯშიც და საბავშვო ოთახშიც კი. ცოტა მოგვიანებით, იმ პერიოდის წიგნებმა ნესტიან და ბნელ სარდაფებში გადაინაცვლა. საშინელებაა იმის წარმოდგენა, რამდენი თაობის ვირთხები გამოიკვება მაღალი ხარისხის საბჭოთა ლიტერატურით. იგივე მოხდებოდა ბებიაჩემის წიგნებთან დაკავშირებით.
როდესაც ის გარდაიცვალა, ჩვენი ოჯახი რამდენიმე დღეს მოუნდა მისი წიგნების გადარჩევას. მას ჰქონდა არა მხოლოდ სერიები, არამედ ენციკლოპედიების დუბლიკატებიც. ჰქონდა ბევრი მუსიკალური ლიტერატურა, რადგან ბებია მუსიკის მასწავლებელი იყო. შედეგად, მამაჩემმა დაარწმუნა დედაჩემი, რომ ამ წიგნების უმეტესობა სხვებისთვის გადაეცათ და მან გადაწყვიტა წიგნები თავად გადაერჩია.
ბევრი რომ არ გავაგრძელო, აღმოჩნდა, რომ სხვის ხელში აღმოჩნდა არა მხოლოდ ენციკლოპედიების უიშვიათესი სრული კრებულები, არამედ თავად კომპოზიტორ შოსტაკოვიჩის რამდენიმე ღირებული ხელნაწერი, რომლის მოსწავლეც ჩემი გარდაცვლილი ბაბუა გახლდათ. საშინელებაა იმის წარმოდგენა, თუ რამდენად ღირებულია ეს ნამუშევრები ახლა. დედა ძალიან ნერვიულობდა, მაგრამ წიგნების დაბრუნება მაესტროს ხელნაწერი კომენტარებით უკვე დაგვიანებული იყო. ჩვენ საცხოვრებელი ადგილი შევიცვალეთ.
მამამ თავისი ქმედება ასე გაამართლა: მას ელექტრონულ წიგნში აქვს მთელი ბიბლიოთეკა და კითხვისას თვალები ასე ძალიან არ ეღლება. ამიტომ მას არ ეგონა, რომ ძველი წიგნები ოდესმე გამოადგებოდათ. დიახ, შესაძლოა დღეს ადამიანები არ ყიდულობენ „ნამდვილ“ წიგნებს, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ისინი მათ არ კითხულობენ. კითხულობენ. უბრალოდ არც ისე ბევრს და დიდი ალბათობით არა კვირაში 11 საათს. და ასევე არ არსებობს სამთავრობო პროგრამები, რომლებიც გარკვეულწილად მისცემდა საზოგადოებას კითხვის მოტივაციას.
